سه بعد مهم تربیت فرزند از دیدگاه امام سجاد (ع)
امام سجاد علیه السلام در آغازین فرازهای دعای بیست و پنجم از صحیفه سجادیه به سه بعد مهم در امر تربیت اشاره می فرماید: «وَأَصِحَّ لِي أَبْدَانَهُمْ وَ أَدْيَانَهُمْ وَأَخْلَاقَهُمْ»؛ بدن ها و دین هایشان و اخلاق شان را برایم سلامت بدار». اگرچه اهل لغت «صحّت» را در حقیقت به معنای تندرستی و نبود مرض جسمی می دانند، مجازی نسبت به غیر بدن و جسم نیز به کار رفته است.
- تربیت جسمانی
حضرت در فراز «أَصِحَّ لِي أَبْدَانَهُمْ…»، به تربیت جسمانی و توجه به سلامتی فرزندان اشارهمی فرماید. «صحّت» در حقیقت لغوی، صفت بدن است و به صورت استعاری برای روح، نماز، ایمان، اخلاق و… استعمال می شود. سلامت در بدن، به معنای کارکرد طبیعی اعضای آن بر اساس وظایف مقرّر و بدون نقص و کاستی است؛ یعنی بدن در جهت تحقق هدفی که برای آن آفریده شده است، بدون هیچ مشکلی حرکت می کند. در سیره امام سجاد علیه السلام آمده است: «هرگاه تولد فرزندی را به آن حضرت مژده می دادند، نمی پرسید دختر است یا پسر؛ بلکه نخست از سلامت او می پرسید و اگر این گونه بود، می فرمود: سپاس خدایی را که از من چیز ناقص و ناسالمی نیافرید».
کودکانی که سلامت جسمانی ندارند، در سال های بعد نیز مشکلات شناختی، هیجانی و اجتماعی خواهند داشت. از این رو توجه به سلامتی کودک در حوزه های گوناگون، مانند ورزش و تحرک بدنی، خواب کافی و با کیفیت، تغذیه کافی و مناسب، رعایت بهداشت دهان و دندان، پیشگیری از بیماری ها و بهداشت محیط ضرورت دارد.
- تربیت دینی
متأسفانه امروزه پرداختن والدین به رفع تنگناهای اقتصادی، دغدغه لباس و تحصیل فرزندان، نقش نهاد خانواده را در تربیت دینی کم رنگ نموده است. چه بسیارند خانواده هایی که بیش از آنکه غم هویت، ثبات شخصیت و تربیت حقیقی فرزندان را داشته باشند، حریص رفع نیازهای نه چندان مهم او هستند، در حالی که امام سجاد علیه السلام در این دعا، پس از آنکه سلامت جسمی او را مورد توجه قرار می دهد، به تربیت دینی فرزندان اشاره می فرماید: « وَ أَصِحَّ لِي… أَدْيَانَهُمْ؛ و دین شان را برای من سالم بدار».
سلامت دین، پیگیری دستورات و قوانین دینی در دو مرحله اعتقاد و عمل و اجرای بی کم و کاست آن ها برای رسیدن به هدف دین داری، یعنی کسب رضایت و خشنودی پروردگارست. در حقیقت سلامت دینی، به معنای پاک بودن اعتقادات و اعمال از هرگونه انحراف و کژی است. شخص دارای عقاید فاسد یا درگیر شبهات و نیز انسان گناهکار، به مقدار انحراف و فساد خویش از سلامت دین محروم است. در برخی روایات از اموری چون حسد، خودپسندی، فخرفروشی و طمع، به عنوان آفت دین نام برده شده است. «آفت» در لغت به معنای سبب فساد آمده است؛ یعنی عارضه ای که باعث وقوع تباهی شده و شیء را از حالت صحت و صلاح خارج می سازد.
متأسفانه امروزه پرداختن والدین به رفع تنگناهای اقتصادی، دغدغه لباس و تحصیل فرزندان، نقش نهاد خانواده را در تربیت دینی کم رنگ نموده است.
تربیت دینی، هم حق کودک و وظیفه والدین است، هم آینده سعادتمند او را تضمین می کند و هم دارای ثوابی است که گاه نجات بخش والدین خواهد بود.
با توجه به اهمیت و ضرورت تربیت دینی به چند نکته مهم باید توجه کرد:
الف) بهره گیری از روش های مناسب و اثربخش: گاه برخی والدین در تربیت دینی فرزندان، از روش هایی استفاده می کنند که دین را در کام فرزندان شان تلخ و آن ها را از دین گریزان می کند. در خاطرات آیت الله مظاهری است که می فرمود:
پزشکی که در محیط اسلامی بزرگ شده بود، به مقدسات اسلام توهین می کرد و برخوردهای زننده ای داشت. پس از تحقیق متوجه شدیم که بیماری این پزشک از سخت گیری های پدرش ناشی شده است. او می گفت: «پدرم هر صبح با چوب، بالای سر من می آمد و مرا برای خواندن نماز صبح بیدار می کرد. اگر لحظه ای دیر بلند می شدم، چوب را به سر و صورت و بدنم می زد». به این ترتیب، برخورد ناصحیح و غیر اسلامی پدر سبب به وجود آمدن عقده و بیماری روانی در وی شده بود؛ به طوری که نسبت به اسلام و مقدسات دین بدبین شده و به آن ها جسارت می کرد.
این در حالی است که امام خمینی رحمه الله با اینکه نسبت به انجام تکالیف شرعی فرزندانش بسیار مقید بود، اما از ایجاد تلخی در جان کودک پرهیز داشت. یکی از فرزندان امام می گوید:
زمانی همسرم از روی عادت خانوادگی، صبح ها دخترم را از خواب شیرین بیدار می کرد که نماز بخواند. امام که در جریان قرار گرفت، پیغام فرستاد که شیرینی اسلام را به مذاق بچه تلخ نکن و چقدر این حرف به جا بود و تأثیر عمیقی بر روحیه دخترم گذاشت؛ به طوری که بعد از آن، خودش سفارش می کرد که برای نماز بیدارش کنیم.
امام خمینی رحمه الله با اینکه نسبت به انجام تکالیف شرعی فرزندانش بسیار مقید بود، اما از ایجاد تلخی در جان کودک پرهیز داشت.
ب) توجه به سطوح تحول کودک: کودک از لحظه ای که متولد می شود، دگرگونی های متنوعی را از نظر جسمی، روانی، عاطفی و شناختی تجربه می کند. والدینی در تربیت فرزندشان موفقند که این دگرگونی ها را به خوبی رصد کنند و تعامل و رفتارشان را با کودک، با آن دگرگونی ها تطبیق دهند. آنان با شناخت ویژگی های مراحل گوناگون رشد کودک و نیازهای مرتبط با هر مرحله، از شیرخوارگی تا نوجوانی و حتی بزرگ تر می توانند به خوبی به کودک خود کمک کنند.
ج) رعایت اصل تدریج در تربیت دینی: یکی از مهم ترین اصول در تربیت دینی، اصل تدریج است. هر چیزی ظرفیت و اندازه ای خاص دارد. پرورش ابعاد روحانی انسان هم از ضابطه و قانون تدریج و تکامل پیروی می کند. پرورش دینی باید با برنامه ریزی زمان بندی شده متوازن، همراه با تربیت بدن و به پیروی از عقل، مبتنی بر شناخت نیازها، علایق و قابلیت ها انجام گیرد. در روایتی از امام پنجم یا امام ششم برنامه تربیت دینی فرزند از دوران خردسالی چنین وصف شده است:
«چون کودک سه ساله شود، هفت بار به او بگو: «بخوان لا إله إلا الله». بعد واگذارش تا به سن سه سال و هفت ماه و بیست روز برسد، سپس هفت بار به او بگویند: «بگو محمد رسول الله» و دیگر تا چهار سالگی او را واگذار و چون چهار سالش تمام شد، هفت بار بگوید: «صلی الله علی محمد و آل محمد» و رهایش کنید تا پنج سالگی. آن گاه به او گفته شود: «دست راست و چپ کدام است؟» وقتی فهمید، رو به قبله وا داشته شود و سجده کند و باز واگذارش کنید تا شش ساله شد، رکوع و سجود آموزد تا هفت ساله شود. در این سن دستور دهند تا دست و صورت را بشوید، وضو بگیرد، بعد به نمازش وا دارند و چون نه ساله شد، وضو یادش دهند و اگر ترک کرد، تنبیه شود و به نمازش فرمان دهند و چون نمازش و وضو فرا گیرد، والدینش آمرزیده شوند. ان شاء الله».
از نگاه معصومان علیهم السلام مهم ترین مسئولیت تربیتی والدین، پرورش مذهبی فرزندان است؛ چنانکه امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَ أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ؛موظفی فرزندت را با آداب و اخلاق پسندیده پرورش دهی، او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت و بندگی پروردگار، یاری اش نمایی».
از نگاه معصومان علیهم السلام مهم ترین مسئولیت تربیتی والدین، پرورش مذهبی فرزندان است.
بنا بر تحقیقات، خانواده ها با انجام اعمال مذهبی مثل دعا کردن، بردن نام خدا در هنگام غذا خوردن، دادن خیرات و رعایت اخلاق، می تواند موجب رشد و بالندگی معنوی کودکان شوند. انجام مناسک و شعائر مذهبی نیز بذر معنویت را در دل کودکان و نوجوانان می افشاند. بحث های آزاد خانوادگی در مورد مسائل مذهبی، در درک کودکان از مفاهیم معنوی تأثیر بسزایی دارد. اگر این بحث ها به مقتضای سن کودک و متناسب با فضای فکری او باشد، بسیار گیرا و شیرین خواهد بود. بحث های معنوی میان والدین و کودکان، بستر مناسبی را برای نهادینه کردن مفاهیم مذهبی فراهم می آورد. از مسائلی که می تواند به رشد مذهبی کودکان در خانواده کمک کند، نقل داستان ها و روایت های مذهبی است. اصولاً کودکان داستان ها را دوست دارند و والدین می توانند مفاهیم دینی را از طریق روایت ها و داستان های جذاب آموزش دهند.
- تربیت اخلاقی
تربیت اخلاقی یکی دیگر از جنبه های دیگر تربیت است که امام سجاد علیه السلام در این دعا به آن اشاره می فرماید: «وَ أَصِحَّ لِي… أَخْلَاقَهُمْ؛ و اخلاق شان را برای من سالم بدار». جداگانه ذکر کردن تربیت اخلاقی توسط امام با وجود تقسیم دین به سه بخش احکام، اعتقادات و اخلاقیات بیانگر اهمیت آن است.
تربیت اخلاقی با مفاهیمی همچون وجدان، احساس گناه، نوع دوستی، احترام، صداقت و… سر و کار دارد.کودک اخلاق محور از دزدی، دشنام، فریب، غیبت، تهمت، سخن چینی، خشونت، بدخواهی و… به دور است.
مفهوم اخلاق در روان شناسی، یکی از مفاهیم کلیدی است. این مفهوم به یک سلسله ارزش ها و باورهای درونی اطلاق می شود که به عنوان یکی از عوامل مهارکننده عمل می کند. به این ترتیب وجدان از یک قضاوت ساده نسبت به درست و نادرست فراتر می رود و به مقام تشخیص و به کار بستن اصول، تکالیف و قوانین اخلاقی می رسد.
بیان نقش والدین در تربیت و سلامت اخلاقی فرزندان در فضای خانواده توسط امام سجاد علیه السلام، حاکی از اهمیت این امر در خانواده است؛ زیرا در بسیاری از موارد کج رفتاری فرزندان ناشی از نبود یا بی ثباتی قوانین اخلاقی در زندگی روزمره است.. تحقیقات به عمل آمده از پسران نوجوان دبیرستانی، بیانگر آن است که عقب ماندگی نوجوانان خانواده های شکست خورده، در انجام فعالیت های اجتماعی است. آن ها افرادی عصبی، تندخو، بدبین و حساس هستند که در مقایسه با بقیه دانش آموزان، آمادگی انحراف بیشتری دارند.
بیان نقش والدین در تربیت و سلامت اخلاقی فرزندان در فضای خانواده توسط امام سجاد علیه السلام، حاکی از اهمیت این امر در خانواده است.
یادگیری مشاهده ای فرزند و نیز تربیت الگویی و عملی والدین، جایگاه بسیار مهمی در تربیت فرزند دارد؛ زیرا اغلب رفتارهای انسان، بر اساس یادگیری است و اولین و مهم ترین پایگاه یادگیری افراد، کانون خانواده است. قرآن با بیان سرگذشت بسیاری از اقوام منحرف گذشته، از تأثیرگذاری رفتار و گفتار خانواده بر فرزندان خبر می دهد: «وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَيْها آباءَنا»؛ و هنگامی که کار زشتی انجام می دهند، می گویند: پدران خود را بر این عمل یافتیم». امام صادق علیه السلام نیز فرموده است: «كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِأَعْمَالِكُمْ وَ لَا تَكُونُوا دُعَاةً بِأَلْسِنَتِكُمْ»؛با اعمال خود مردم را دعوت کنید، نه به زبانتان». والدین موفق در تربیت فرزند این حدیث امام را در نظر می گیرند تا در عمل فرزندان شان به امور شایسته و فضیلت های اخلاقی فراخوانده شوند.
تهیه کننده : امیر حسین خوشرو اول – معاونت فناوری آموزشگاه
تائید کننده : آقای محمد فرازی – معاونت پرورشی آموزشگاه