مقدمه
خانواده در تمام فرهنگ ها كانون شكل گيري هويت فرد است. هيچ فردي جدا از خانواده اش قابل تعريف نيست و خانواده ركن اصلي سازنده ي فرد و شخصيت اوست (ثنايي، 1379 ). كانون مقدس خانواده بهترين مكان براي تربيت جسم و روان است (فراست، 1381 ). خانواده يك سيستم تلقي مي شود كه حداقل از يك زن و مرد تشكيل مي شود. اين دو، نقش خود را به عنوان زن و شوهر در قبال يكديگر ايفا مي كنند. در صورتي كه در خانواده فرزنداني هم وجود داشته باشند، اين سيستم بزرگتر و پيچيده تر شده و نقش هاي ديگري همچون نقش والديني نيز به نقش هاي گذشته اضافه مي شود. به زعم نظري و نوابي نژاد ( 1384 ) خانواده چيزي بيشتر از مجموعه ي افرادي است كه در يك فضاي فيزيكي و روان شناختي با هم مشاركت دارند. امروزه، خانواده در اشكال گوناگون ديده مي شود كه هر كدام يك سيستم اجتماعي-فرهنگي تلقي مي شوند. در داخل چنين سيستمي، افراد به وسيله ي حلقه هاي عاطفي قدرتمند، بادوام و متقابل به يكديگر گره خورده اند. ورود به اين سيستم سازمان دهي شده از طريق ازدواج يا تولد صورت مي گيرد. من مهدی بافنده کارشناس نرم افزار کامپیوتر در این مقاله به آسیب های نوپدید شبکه های اجتماعی در خانواده را به شما عزیزان اطلاع می رسانم.
خانواده پايه ي بنيادين اجتماع، سلول سازنده ي زندگي انسان، خشت بناي جامعه، كانون اصلي حفظ سنت ها، هنجارها و ارزش هاي اجتماعي است و شالوده ي استوار پيوندهاي اجتماعي و روابط خويشاوندي و كانوني براي بروز و ظهور عواطف انساني و پرورش اجتماعي است. خانواده واحدي است كه بر اساس ازدواج پديد مي آيد و از آغاز پيدايي خود، همچون حريمي امن، زندگي انسان را در بر گرفته و موج تازه اي در درون شبكه ي خويشاوندي ايجاد مي كند كه شمار زيادتري از خويشاوندان را نيز به هم پيوند مي دهد
انسان در خانواده، فرايند جامعه پذيري را مي آموزد كه مجموعه اي از بايدها و نبايدها است و بالاخره نقش هايي را در روابطش با ديگران ياد مي گيرد. آنچه در خانواده از اهميت برخوردار است، توجه به ارزش ها به ويژه ارزش هاي خانوادگي و اجتماعي است. ارزش هاي اجتماعي از اساسي ترين عناصر نظام اجتماعي هستند كه از طريق آنها مي توان جامعه را كنترل كرد و به سوي زوال يا تعالي سوق داد. بنابراين، خانواده ها بايد عواملي را كه موجب پيدايش، شكل گيري و تقويت ارزش ها و ارتباطات . خانواده و جامعه مي شوند، بشناسند (كفاشي، 1389 )
تعاريف فوق نشان دهنده ي اهميت فوق العاده ي اين بنيان كوچك اجتماعي و تأثير آن در تمامي شئون زندگي افراد به ويژه فرزندان است؛ اما اين سيستم نيز مانند هر سيستم ديگري دستخوش حوادث تلخي مي شود و هميشه در امان و به دور از تهديد نيست. مفهوم خانواده در كشور ما از معنايي وسيع تر برخوردار است، زيرا صميميتي كه در خانواده ي ايراني حاكم است در خانواده هاي بسياري از كشورها از جمله غرب ديده نمي شود. امروزه، شيوه هاي ضربه زدن به فرهنگ و هويت ملي يك كشور تغيير يافته و دشمنان سعي مي كنند از طريق جنگ نرم افزاري به فروپاشي بنيان خانواده و آرا و عقايد جوانان آن مرز و بوم نايل آيند.
در دنياي ماشيني و شهري امروز كه والدين فرصت چنداني براي صرف وقت با فرزندانشان ندارند و از طرف ديگر تك فرزندي بودن خانواده ها، والدين ساده ترين راه را براي سرگرم نمودن فرزندانشان انتخاب مي نمايند؛ بدين صورت كه ابزارهايي همچون تلفن همراه، لپ تاپ، رايانه ي شخصي و اينترنت را در اختيار فرزند دلبندشان قرار مي دهند تا او در اتاق خود به كار با آنها مشغول شود؛ حال آن كه فرزند تنها از نظر فيزيكي در محيط امن خانه به سر مي برد، ولي در عمل از طريق اين وسايل به ويژه اينترنت به دنيايي به مراتب بزرگ تر از محيط پيرامونش قدم مي نهد و با چيزهايي مواجه مي شود كه بسياري از پدران و مادران از وجود آنها آگاه نيستند.
گسترش فناوري هاي نوين در عرصه ي الكترونيك و رايانه در چند دهه ي گذشته، موجب پديدار شدن انواع و اقسام لوازم و برنامه هاي الكترونيكي و رايانه اي از جمله اينترنت، تلفن همراه، ماهواره و بازي هاي رايانه اي در جهان شده است. انكارناپذير است كه اين تحولات و پيشرفت ها زندگي بشر را چندين برابر آسان تر نموده است، اما در آن سوي سكه نمي توان از آسيب هاي ناشي از اين فناوري هاي نوين غافل ماند.
كودكان عصر حاضر مانند كودكان نسل هاي گذشته نيستند كه تنها با بازي كردن با همسالانشان و تماشاي كارتون هاي تلويزيوني سرگرم شوند. تقريبا تمامي اين كودكان و نوجوانان از همه ي اين فناوري ها يا برخي از آنها برخوردارند. صرف نظر از كاربرد وسيع اين ابزارها، آنچه امروزه كاربرد وسيعي يافته و بخش وسيعي از فعاليت هاي روزمره ي افراد را پوشش مي دهد، اينترنت و به تبع آن فضاي مجازي است. اينترنت مجموعه ي پايان ناپذيري از پايگاه هاي داده است كه اطلاعات مختلف و متنوع فردي و جمعي انسان ها را در خود جمع آورده است و هر روز نيز گسترش مي يابد.
دلايل زير باعث شده اند كه اينترنت به عمومي ترين شبكه براي حل مسايل اجتماعي و فرهنگي تبديل شود:
بر اين اساس مي توان گفت كه پتانسيل هاي مثبت و كاربردهاي مفيدي كه جنبه هاي گوناگون زندگي انسان را تحت تأثير قرار داده و تسريع، تسهيل و خلاقيت را برايش به ارمغان مي آورد، بخشي از توانايي هاي معجزه آساي اين شبكه ي جهاني است؛ اما اين شبكه ي جهاني در حال گسترش روي ديگري نيز دارد و آن وجود خطرات بالقوه است كه گاهي مي تواند به خساراتي بزرگ و جبران ناپذير مبدل شود.
به طور كلي، گسترش اينترنت در جامعه موجب بروز فرصت هايي جهت افزايش آگاهي افراد و حتي ايجاد اشتغال براي برخي از افراد شده است، ولي تهديداتي نيز به همراه دارد. با وجود اينترنت، علاوه بر وجود دنياي واقعي و الگوهاي ارتباط سنتي در آن، فضاهاي
مجازي نيز ايجاد شده اند كه نحوه ي توليد، انتقال و مصرف اطلاعات در آنها ديگر به شيوه ي سنتي صورت نمي پذيرد و اين الگوها، كاملا دگرگون شده اند. گسترش فضاهاي مجازي مانند ساير انواع ديگر تحولات و پيشرفت ها،
پيامدها و آثار مثبت و منفي گوناگوني را در جامعه و زندگي كاربران اين گونه فضاها ايجاد كرده است. مثبت ترين پيامد آن را مي توان تسهيل و تسريع ارتباطات و تبادل اطلاعات دانست. منفي ترين پيامد آن را مي توان به خطر افتادن حريم خصوصي افراد، منزوي شدن آنها و از هم پاشيدگي بنيان خانواده معرفي نمود. اصلي ترين علتي كه مي توان براي بروز اين پيامدهاي منفي بيان داشت، اين است كه در فضاي مجازي افراد نمي توانند به شناخت صحيح و كافي از هم دست يابند.
مدتي است كه موضوعي با عنوان آسيب هاي نوپديد به ويژه آسيب هاي ناشي از اينترنت، تلفن همراه، ماهواره و بازي هاي رايانه اي از سوي مسئولان و كارشناسان ذي ربط مطرح شده است و بر لزوم برنامه ريزي و سياست گذاري در حوزه ي پيشگيري از اين آسيب ها تأكيد مي شود. آسيب شناسي را مي توان شناسايي مجموعه ي عوامل و شرايطي دانست كه موجب عدم سازگاري فعاليت ها و اعمال اجتماعي و رواني فرد با هنجارهاي اجتماعي و روان شناسي مي گردند. آسيب هاي نو پديد در كشور به دليل توسعه ي فناوري ها رو به گسترش هستند و در بسياري از كشورها با در نظر گرفتن افزايش اين فناوري ها براي پيشگيري و مقابله با آسيب هاي نوپديد برنامه ريزي شده است؛
اما در ايران با توجه به سرعت گسترش فناوري ها و توسعه ي اينترنت و فضاي مجازي برنامه ريزي و راهكار مؤثري براي مقابله با اين گونه آسيب ها تدبير نشده است و اين موجب افزايش دامنه ي اين گونه آسيب ها در سراسر كشور شده است.
بروز آسيب هاي نوپديد مي تواند زمينه ساز نوع جديدي از آسيب هاي اجتماعي و رواني باشد. به همين دليل، برنامه ريزي براي شناسايي، پيشگيري و كاهش آسيب هاي نو پديد لازم و ضروري مي نمايد. آسيب هاي نوپديد، آسيب هاي مرتبط با فناوري هاي جديد است كه آسيب هاي ناشي از استفاده از ماهواره، بازي هاي رايانه اي، تلفن همراه و اينترنت مي توانند در اين مجموعه قرار گيرند. در اين مقاله سعي شده است تا به آسيب هاي مرتبط با اينترنت به ويژه عضويت در شبكه هاي اجتماعي مجازي پرداخته و براي رفع اين گونه معضلات پيشنهاداتي ارايه شود.
از آثار مثبت اينترنت به روز كردن اطلاعات، استفاده از مطالب علمي و دسترسي به فناوري هاي روز است، اما به موازات آن گرايش نوجوانان و جوانان به چت روم ها 1، عشق هاي مجازي، كلاهبرداري و سو استفاده از دختران و پسران با ارايه ي شخصيت هاي دروغين، ازدواج هاي اينترنتي، سرقت اطلاعات و اخاذي را موجب شده است. افراد هميشه به دنبال راه هاي كوتاه و سريع براي رفع نيازهاي خود هستند و به درست بودن راهكار چندان توجهي ندارند. به همين علت وقتي اغلب افراد در اينترنت، جواب سؤالات خود را در كمترين زمان ممكن به دست مي آورند،
به صورت ناخودآگاه و حتي افراطي به استفاده از اين ابزار ارتباطي روي مي آورند. آسيب هاي نوپديد و از جمله آسيب هاي اجتماعي در دنياي مجازي به دليل عدم وجود موانع، امكان برخورد با هرگونه پيام به ويژه پيام هايي است كه براي افراد آسيب هاي جدي روحي، رواني و اجتماعي به بار مي آورند.
سايت هاي شبكه هاي اجتماعي كه اجتماعات مجازي كاربران اينترنتي هستند، جز خبرسازترين وب سايت هاي سال هاي اخير اينترنت محسوب مي شوند و بخش قابل توجهي از فعاليت هاي كاربران را در خود جاي داده اند.
چهار شبكه ي اجتماعي توئيتر ، فيس بوك ، لينكدين و ماي اسپيس از معروف ترين شبكه هاي مجازي با جهاني مي باشند. به جز اين شبكه ها كه كاربراني از سراسر دنيا از آنها استفاده مي كنند، شبكه هاي مجازي ديگري با عنوان فيس بوك ايراني، سايت هاي دوست يابي و همسريابي نيز در داخل كشور فعاليت مي كنند.
ميزان استفاده از اينترنت و شبكه هاي مجازي چنان رو به گسترش است كه نسل كنوني را نسل زد 6 ، نسل اينترنت يا نسل شبكه نام نهاده اند. اين نسل متولدين اواسط دهه ي 1990 ميلادي به بعد هستند. بين استفاده ي نسل هاي مختلف از شبكه هاي اجتماعي و همچنين انگيزه هاي آنها از پيوستن به فضاي مجازي تفاوت هاي قابل توجهي وجود دارد. به عنوان مثال، نتايج تحقيقات نشان داده است كه مادران نسبت به پدران بيشتر از فيس بوك استفاده مي كنند و بيشتر دوستان فيس بوكي مادران، اعضاي خانواده و خويشاوندان آنها هستند؛ اما پدران بيشتر با دوستان فيس بوكي خود در خارج از فيس بوك ارتباط برقرار مي كنند حال آن كه نسل اينترنت تماس با دوستان و سرگرمي را نسبت به تماس با خانواده به عنوان دليل عضويت در شبكه هاي اجتماعي مجازي ذكر مي كنند
سايت هاي شبكه هاي اجتماعي آن دسته از وب سايت هايي هستند كه طيف وسيعي از تعاملات اجتماعي با دوستان و اعضاي خانواده را ميسر مي سازند. رسانه هاي اجتماعي مي توانند در طول استخدام و فرايند بررسي كاركنان و به ويژه كارمندان كليدي يا آنهايي كه با كودكان سر و كار دارند، ابزاري قدرتمند به حساب آيند. از طريق برنامه ريزي و اجراي متفكرانه، امكان مهار قدرت سايت هاي رسانه هاي آنلاين و نفوذ آنها، به طور قانوني به نفع سازمان مربوطه امكان پذير مي شود.
“قانون حفاظت از دانش آموز امي هستير” ، معروف به “قانون ميسوري فيس بوك” ، هر گونه گفتگوي خصوصي بين معلمان و دانش آموزان را در فيس بوك منع مي كند. به بيان ديگر، معلمان و دانش آموزان نبايد از طريق چت يا پيام هاي خصوصي با يكديگر در تماس باشند. دانش آموزان بايد بدانند كه ممكن است اهداف آموزشي، حرفه اي يا ورزشي خود را با گذاشتن پست هاي نامناسب در فيس بوك به خطر بيندازند.
با وجود اين كه بسياري از دانش آموزان، امروزه از امكاناتي همچون فيس بوك، توئيتر، ايميل ، پيام فوري ، پيامك، ام ام اس و غيره به عنوان شكل اصلي ارتباطشان با خانواده و دوستانشان استفاده مي كنند و نيز اين راه ها ممكن است راحت ترين راه هاي ارتباطي باشند، لازم است كه يك مرز حرفه اي در زماني كه اين ابزارها وارد ارتباط ميان معلمان و دانش آموزان مي شوند، وجود داشته باشد. لازم است كه معلمان و دانش آموزان اين مرز را بشناسند و به آن احترام بگذارند. با وجود آن كه اين شبكه هاي اجتماعي ارزش هاي مثبتي مي توانند داشته باشند مانند ياد آوري كردن تكاليف بعدي به دانش آموزان، اطلاع رساني درباره ي جلسات يا فعاليت هاي عملي و جواب دادن به سؤالات مربوط به تكاليف خانه، ولي ضروري است كه معلمان درباره ي فيس بوك، توئيت كردن ، پيام فوري و ارسال ايميل به دانش آموزان محتاط محتاط و معقول عمل نمايند. اگر معلمان از رسانه هاي ارتباط الكترونيكي به صورت حرفه اي و مسئولانه استفاده نمايند، ديگر جايي براي هيچ نوع سو تفاهمي باقي نمي ماند.
تهديدات سايبري در ميان جوانان به سرعت در حال تبديل شدن به يك پديده ي جهاني است. مربيان، والدين و سياست گذاران براي محدود كردن اين رفتار منفي و گاهي ويرانگر در تلاش هستند. از آن جا كه اكثر تهديدات و خشونت هاي سايبري از كامپيوترهاي خانگي نشأت مي گيرند، والدين مي توانند نقش مهمي در جلوگيري از تهديدات سايبري و ايجاد جهان آنلايني مهربان تر يا آنچه كه به اصطلاح مهرباني سايبري خوانده مي شود، ايفا نمايند.
والدين با اشكال جديدتر شبكه هاي اجتماعي آنلاين مانند فيس بوك، وبلاگ ها و چت روم ها خيلي آشنا نيستند. علاوه بر اين، آنها در مورد مسأله ي تهديدات سايبري چندان نگران نيستند و از ميزان تهديدات سايبري در ميان فرزندانشان مطلع نيستند. اگرچه اقليت والدين كنترل هاي سخت گيرانه تر در خصوص فناوري و مجازات هاي سخت تر را به عنوان راه حل اين مشكل مطرح مي كنند؛ اكثر والدين تصور مي كنند راهكار مؤثرتر در بلند مدت براي بزرگسالان در خانه و مدرسه به منظور پيشگيري از آسيب هاي پيش روي فرزندانشان ايجاد مدلي براي رفتار درست، فراهم آوردن فرصت هايي به منظور گفتگو با جوانان و بهبود و توسعه ي برنامه ي حل اين معضل به همكاري ميان دانش آموزان، والدين و مربيان آنان نياز دارد.
مطالعات اخير نشان داده اند كه بيش از 95 درصد از دانشجويان مقطع كارشناسي در انگليس به طور مداوم از سايت هاي شبكه هاي اجتماعي استفاده مي كنند. دانشجويان تحت مطالعه ادعا كردند كه پيش از ثبت نام در دانشگاه به فيس بوك پيوسته بودند، زيرا فيس بوك را ابزاري براي پيدا كردن دوستان جديد در دانشگاه مي دانستند؛ ضمن اين كه مي توانستند با دوستان قبلي و اعضاي خانواده ي خود همچنان در تماس باشند. از طرف ديگر، اين دانشجويان تصور مي كردند كه فيس بوك اغلب براي دلايل اجتماعي اش مورد استفاده قرار مي گيرد نه براي اهداف آموزش رسمي؛ اگرچه گاهي اوقات از آن به طور غير رسمي براي مقاصد آموزشي نيز استفاده مي شود ولي مراقبت ها در خصوص فيس بوك بايد نسبت به مزاياي آن بيشتر در نظر گرفته شود.
در سال هاي اخير محبوبيت شبكه هاي اجتماعي آنلاين تا حد بي سابقه اي افزايش يافته است. به طوري كه محبوب ترين آنها صدها ميليون كاربر دارند. اين موفقيت منافعي را در درون خود اين جوامع شبكه اي ايجاد كرده است و تعداد مطالعات و پژوهش ها جهت درك اين شبكه ها را افزايش داده است ولي گستردگي بسيار و محدوديت دسترسي به تمامي كاربران بزرگترين شبكه هاي اجتماعي آنلاين كسب اطلاعات مكفي درباره ي ديدگاه كاربران آنها و چگونگي روابطشان را با مشكل مواجه كرده است.
فناوري اطلاعات و ارتباطات در چگونگي اين كه مردم بتوانند نزديكي را از لحاظ مكاني، حقيقي و ارتباط تجربه نمايند، انقلابي به پا كرده است. اين فناوري ها دسترسي ارزان به هر چيز و هركس را در جهان ممكن ساخته اند. اين فناوري ها، عينا تعامل چهره به چهره را در فضاي سايبري بازسازي مي كنند و امكان مشاركت در انواع متع0دد ارتباطات اجتماعي را ميسر مي سازند. مردم از فناوري اطلاعات و ارتباطات براي نوشتن وبلاگ ها، ارسال نامه هاي الكترونيكي، برقراري روابط اجتماعي از طريق سايت هاي شبكه اي مانند فيس بوك و ماي اسپيس، ارسال متن به يكديگر از طريق سرويس پيام كوتاه تلفن همراه و گفتگو از طريق پيام فوري آنلاين استفاده مي نمايند.
با وجود كاربردهاي بسياري كه فناوري اطلاعات و ارتباطات دارد، موضوعي كه امروزه زياد به آن پرداخته مي شود اين است
كه ارتباطات فيزيكي واقعي به نفع ارتباط هاي آنلاين در حال كاهش هستند. در نتيجه، اين امر به روابط اجتماعي بيشتر اما ضعيف تر منجر مي شود. تحقيقات پيشين در زمينه ي فناوري هاي ارتباطي به نتايج ناهمخوان و متناقضي در خصوص اثرات فناوري اطلاعات و ارتباطات بر رفتار انسان و ارتباطات اجتماعي دست يافته اند.
نتايج بررسي ها درباره ي دو نوع از فناوري ها يعني متن و پيام فوري روي حجم و قدرت سه شبكه ي اجتماعي (خانواده، دوستان و آشنايان) در كويت نشان داد كه به جز در مورد خانواده در برقراري ارتباطات اجتماعي كه ارتباط معناداري با استفاده از پيام فوري داشت، در خصوص قدرت و حجم شبكه هاي اجتماعي در هر سه حوزه ي مورد بررسي ارتباط معنادار منفي و مثبتي به ترتيب با استفاده از فناوري )هم پيام فوري و هم پيام متني( به دست آمد. علاوه بر اين، برخي عوامل دموگرافيك مانند جنسيت و وضعيت تأهل نقش متوسطي را با توجه به روابط اجتماعي ايفا مي كردند. بر اين اساس مي توان گفت كه فناوري هاي ارتباطي جديد، مزايا و معايب متعددي دارند. از اين رو، با توجه به قدرتي كه اين فناوري ها از نظر اجتماعي دارند، فناوري اطلاعات و ارتباطات به عنوان يك فناوري كه در جهت توسعه و تغيير ارتباطات اجتماعي گام بر مي دارد، بايد بيشتر مورد بررسي قرار گيرد.
جذابيت ها، قابليت ها و ويژگي هاي خاص فضاي مجازي آن را به محيطي براي تعاملات اجتماعي مبدل كرده است. جهان مجازي شكل ديگري از جهان واقعي است. بنابراين، اين دو جهان داراي عناصر اوليه ي مشترك هستند و تنها چگونگي، جنس و نقش اين عناصر با يكديگر متفاوت است. پس اصول حاكم و مهارت هاي فني و رفتاري لازمه ي تعامل در اين محيط هاست و با وام گرفتن از فضاي واقعي وارد اين فضا خواهد شد. قطعا نداشتن برخورد و رفتار مناسب و هنجارمند و قانونمند و مهمتر از همه اخلاقمند، ارتباط ميان افراد را دچار چالش خواهد كرد (بزرگواري، 1388 ). كرمشايي و همكاران ( 1390 ) مشكل اعتياد اينترنتي را از عوارض زندگي در دنياي متمدن دانسته اند و در پژوهش آنها تفاوت ميانگين اعتياد به اينترنت در بين پاسخگويان دختر و پسر معنادار بود.
بدين صورت كه ميانگين اعتياد به اينترنت در بين پاسخگويان دختر بيشتر از پسر بود. همچنين 38 درصد پاسخگويان در معرض ريسك اعتياد اينترنتي قرار داشتند.
نيسي و مدحج ( 1390 ) توسعه و پيشرفت كسب و كار در فضاي مجازي را بيش از هر چيز معلول وجود فضاي ايمن و مصون از تعدي دانسته اند. با توجه به ناشناس بودن كاربران و سهولت استفاده از اينترنت، حق مصون بودن حريم خصوصي و داده هاي شخصي در فضاي مجازي به يكي از چالش انگيز ترين مسايل حقوق بشر تبديل شده است، زيرا تجاوز به حريم خصوصي افراد به سرعت افزايش يافته است. استاد حسين و دليلي ( 1389 ) معتقدند كه تمايل كاربران به حضور در شبكه هاي اجتماعي و به اشتراك نهادن اطلاعات موجب گرديده تا بازاريابي هاي حوزه ي فناوري هاي مجازي به دنبال كسب منافع از اين فرصت نو ظهور باشند. تبادل اطلاعات در اين شبكه ها آن قدر وسيع و فعاليت در اين حوزه آنچنان جذاب است كه سازمان ها و دستگاه هاي اطلاعاتي فعاليت در آن را آميخته با سر فصل هاي اقتصادي-اجتماعي نمودند و با ارايه ي خدمات و فضاهاي رايگان، كاربران را در اقصي نقاط جهان به شركت در شبكه هاي اجتماعي ترغيب نمودند. بومي سازي فرصت به وجود آمده در قالب شبكه هاي اجتماعي محلات و ارايه ي خدمات مجازي با برقراري يك رويه ي ايمن به منظور تبادل اطلاعات شهروندان در محلات و حتي در مجتمع هاي مسكوني نقاط قوتي را در بر مي گيرد.
از اين رو، با بهره مندي از اين فرصت، امكان مشاركت و حضور شهروندان در عرصه هاي مختلف فرهنگي، اجتماعي، رفاهي و سياست محله محوري تحقق يافته و هر شهروند با مشاركتي آگاهانه در مديريت بهينه ي شهر خود گام بر مي دارد.
فعاليت در فضاي مجازي همچون فضاي فيزيكي با الگوي هنجاري قابل اتكا و متناسب با فرهنگ بومي موجه خواهد بود. كنترل، به عنوان يكي از روش هاي جلوگيري از بروز ناهنجاري هاي اجتماعي و هنجارسازي در قالب روشنگري و راهنمايي كاربر فضاي مجازي لازم است با رويكردهاي كاربردي و عيني مطابق با ويژگي هاي متمايز اين فضا اعمال شوند. نحوه ي پيروي از ارزش ها و خواست هاي گروه هاي انساني از سوي كاربران ايراني اينترنت و همچنين، لزوم و چگونگي فعال ساختن خود كاربران در هدايت و اثر گذاري در فضاي مجازي به سهم خويش مي توانند به عنوان مبناي كنترل و هنجارسازي مثبت براي استفاده از اين فضا مطرح شوند(فخريان، 1390 ). (فضاي مجازي را به عنوان يكي از ويژگي هاي زندگي مدرن تعريف كرده است كه همانند هر پديده اي كه )
منافع و اثرات مثبتي بر زندگي بشر دارد، داراي جنبه هاي منفي و ويرانگري نيز هست. امروزه، ابزارهاي فناوري نويني مانند شبكه هاي رايانه اي و اينترنت به افقي تازه براي اعمال خشونت آميز تروريست ها بر ضد امنيت اجتماعي در فضايي گسترده و بدون مرز تبديل شده اند. با در نظر گرفتن اجتماع به عنوان بستر زندگي كه كليه ي تعاملات در آن جاري است، با تحقق امنيت اجتماعي تمام مجموعه(هم افراد و هم اجتماع)از امنيت بهره مي گيرند.
بنابراين، امنيت اجتماعي صرفا يكي از ابعاد امنيت ملي نيست و فقط وجه سياسي ندارد. سايبر تروريسم به شكل تروريسم در فضاي مجازي بر ضد امنيت اجتماعي شهروندان ايراني به عنوان يك تهديد جدي قابل توجه است.
كشتي اراي و اكبريان ( 1390 ) با معرفي عصر جديد به عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسيار ساده و سريع، حداقل محدوديت براي دسترسي، برقراري ارتباط با سراسر دنيا به اشكال مختلف و عدم وجود محدوديت زماني و مكاني، دسترسي به پايگاه هاي اطلاعاتي مختلف و شركت در فعاليت هاي اقتصادي، علمي، فرهنگي، هنري، مذهبي و … را از ويژگي هاي بي بديل آن بر شمرده اند. وسعت عمل و انعطاف پذيري بي حد آن گاهي منجر به تغييرات اساسي در اركان جامعه شده است؛ چرا كه آشنايي با ديگر جوامع، خواسته يا ناخواسته هنجارهاي جديد به ارمغان مي آورد تا آن جا كه هنجارها و ارزش هاي جامعه ي خودي در آن محدوده كم رنگ مي گردد. از جمله راهكارهايي كه مي توان براي مقابله با چالش هاي اين چنيني در نظر گرفت نظارت اجتماعي و امر به معروف و نهي از منكر به عنوان نوعي كنترل اجتماعي توسط هر شخص جهت حفظ ارزش ها و هنجارهاي جامعه ي ديني مي باشند.
ياسمي نژاد، آزادي و امويي ( 1390 ) در پژوهش خود به اين نتيجه دست يافتند كه فضاي مجازي مي تواند امنيت اجتماعي را مورد تهديد قرار دهد، زيرا اينترنت با وجود اين كه مي تواند به عنوان ابزاري قدرتمند در عرصه ي اطلاع رساني به كار گرفته شود تا آن جا كه گاهي از آن به عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده مي شود، ولي اين فناوري مدرن با تمام فوايدي كه دارد، تهديدها و خطرهايي نيز براي جامعه و بشر داشته است. به طوري كه امروزه، بخش عمده اي از جرايم مربوط به حوزه ي كامپيوتر، اينترنت و فضاي مجازي است كه امنيت اجتماعي را هدف قرار داده اند. ابري ( 1387 ) نقش مثبت فضاي مجازي را در عرصه ي ظهور خلاقيت مورد تأكيد قرار داده است، زيرا فناوري ديجيتالي و جامعه ي شبكه اي، افراد را به سوي زندگي اي سوق داده است كه در آن مي توانند با اتخاذ نقشي فعال و خلاق، به صورت فردي يا جمعي در ساختن چيزي جديد سهيم باشند، در فرايند هم آفريني شركت كنند و به خوديابي خويشتن كمك كنند.
كيفيت آزادي بخشي اينترنت، كاربران اينترنتي را دعوت مي كند تا به تفكر، تجربه، بازي، فعاليت هاي گروهي و ارتباط بپردازند. اينترنت همواره محيطي را خلق كرده است كه همگان مي توانند با تكيه بر توانايي ها و استعدادهاي خود دست به ابداع و خلاقيت بزنند. از ميان رفتن محدوديت مكان، زمان، نبود كنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امكان خيال پردازي و تنوع گوناگون محيط هاي اينترنتي فرصت مناسبي را براي بروز خلاقيت فراهم مي كند. حقيقي ( 1388 ) شناخت فناوري هاي نوين، استفاده از رايانه و شبكه هاي مبتني بر آن، استفاده ي به موقع و صحيح از آنها را راه گشاي كشورهاي در حال توسعه در صحنه ي رقابت جهاني و ارايه ي خدمات به شهروندان دانسته است.
هم زمان با تحولات قرن بيستم و فرايند جهاني شدن در عصر حاضر، فناوري اطلاعات و ارتباطات، امكان ظهور جامعه ي شبكه اي را فراهم آورده است كه تعاريف جديدي از هويت ها و جوامع انساني عرضه مي كند. جهان جديد به صورت شبكه اي در آمده كه بافت اصلي آن را اطلاعات و نظام ارتباطات الكترونيك تشكيل مي دهد. در پس اين جامعه ي شبكه اي، تغيير ماهيت مراودات اجتماعي به شكل جوامع مجازي و معاشرت هاي الكترونيكي از طريق متون الكترونيك و سيستم چند رسانه اي به عنوان محيط نمادين پديد آمده است كه باعث پيدايش نوعي نا امني ( اجتماعي و جرايم و بزهكاري هاي جديد در فضاهاي مجازي شده است احمدوند و عطايي، 1385)
تحقيقات در خصوص اينترنت و فضاي مجازي همگي حاكي از مزاياي بي شمار آنها در قرن حاضر مي باشند، اما مزاياي جذاب و منحصر به فرد آنها نبايد افراد را از معايب آنها غافل بدارد. دختران و پسران نوجوان و جوان به قصد تفريح و سرگرمي در شبكه هاي مجازي عضو مي شوند و پس از مدت زمان كوتاهي با انواع درخواست هاي دوستي از سوي كاربران اين شبكه ها مواجه مي شوند، حال آن كه تقريبا هيچ يك از آن افراد را نمي شناسند.
آسيب هاي وارده به افراد در دنياي مجازي انواع مختلفي از مالي، جاني، روحي و رواني دارد. به همين سبب بر همگان از جمله دست اندركاران و كارشناسان مسايل فناوري اطلاعات و ارتباطات، پليس سايبري و بيشتر از آن بر پدران و مادران واجب است تا آگاهي خود را در مورد تهديدات و آسيب هاي نوپديد ناشي از اينترنت و فضاي مجازي افزايش دهند و اقدامات لازم را در اين زمينه اجرايي نمايند.
نتيجه گيري
دانستن از نيازهاي بشر است و دنياي مجازي اينترنت در حال حاضر به خوبي توانسته است اين نياز را پاسخ دهد و كاربران فضاي مجازي در اينترنت به دنبال پاسخ سؤال هايي هستند كه در دنياي واقعي ممكن است هيچ گاه به آن دست نيابند. فناوري اطلاعات با سرعت شگفت انگيزي تمامي اركان حيات بشري از جمله مقوله ي نظم و امنيت و آرامش عمومي را دستخوش تحولات و دگرگوني هاي اساسي نموده است(احمدوند و همكار، 1385 ). حريم خصوصي افراد آن قدر اهميت دارد كه احترام به آن در قرن حاضر از مرزهاي سنتي دين و اخلاق فراتر رفته و در بيشتر كشورهاي جهان ضمانت قانوني پيدا كرده است، اما شئون انساني و اهميت حفظ آن در فضاي مجازي و امنيت اطلاعات مبادله شده با چالش هايي مواجه شده و سلامت اخلاقي و حتي جسماني كودكان و نوجوانان در جامعه به مخاطره افتاده است. اكثر والدين نيز به دليل عدم آشنايي با اينترنت و ظرفيت هاي آن و شبكه هاي اجتماعي فضايي و فناوري هاي نوين ارتباطي، از رفتارهاي آنلاين فرزندانشان در فضاي مجازي اطلاعي ندارند. همين مسأله راه را براي صيادان اينترنتي باز مي كند تا راحت تر بتوانند طعمه هاي خود را از ميان افرادي انتخاب نمايند كه به نوعي دچار انواع آسيب هاي اجتماعي هستند و بدون در نظر گرفتن تهديدات و معايب اين فضا به دنبال تفريح در آن هستند.
فضاي مجازي فضايي محدود به افكار كاربران آن است كه به دليل ناشناس بودن فرستنده و گيرنده ي پيام، امكان سو استفاده ي طرفين از هم افزايش مي يابد.
صيادان اينترنتي افرادي آگاه و آشنا با فناوري هاي نوين هستند كه با هنرمندي تمام خود را افرادي موجه معرفي مي كنند و چون در فضاي مجازي امكان شناسايي آنها وجود ندارد، از كاربران ساده و ناآشنا به اين محيط سو استفاده مي نمايند. موارد سو استفاده ي اين افراد در فضاهاي مجازي علاوه بر سو استفاده هاي جنسي و مالي به موضوعاتي همچون همسريابي، دوست يابي، سرمايه گذاري هاي اقتصادي با در آمد كلان و زود بازده، تحصيل در دانشگاه هاي معتبر خارج از كشور و مسافرت به ديگر كشورها مرتبط مي شود. حتي در بسياري از وبلاگ ها و رسانه هاي اجتماعي مجازي، مقولات خطرناكي مانند سست نشان دادن بنيان خانواده، معمولي نشان دادن رخدادهايي مثل سردي روابط زن و شوهر، طلاق، همجنس گرايي و … به چشم مي خورد. محتواي اين گونه وبلاگ ها به طور معمول مشابه است و همه ي آنها به ترويج دين زدايي و باورهاي فمينستي مي پردازند و خصلت هاي جوان مسلمان را هدف قرار مي دهند. اين گونه وبلاگ ها و موضوعات مطرح شده در آنها به سرعت مورد استقبال جوانان قرار مي گيرند.
شايد بتوان علت جذب جوانان كشور به اين گونه فضاهاي مجازي را عدم دسترسي آسان به امكانات تفريحي يا هزينه هاي بالا براي استفاده از آنها بيان نمود.
عدم توجه ي كافي والدين به فرزندانشان نيز مي تواند يكي از دلايل روي آوردن آنها به چنين شبكه هايي باشد.
همچنين، با توجه به چالش پيرامون روابط بين دو جنس و تدوين برنامه هاي جداسازي جنسيتي به نظر مي رسد كه آسان ترين، در دسترس ترين و در عين حال محرمانه ترين فضا جهت ايجاد چنين رابطه اي، اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي باشند. مزاياي فوق العاده ي اينترنت و فضاي مجازي را نمي توان انكار كرد، زيرا در حال حاضر اينترنت ابزاري مناسب براي توسعه ي افكار و انديشه هاي بشري محسوب مي شود به شرط آن كه در راه صحيح استفاده شود. افراد بايد براي ورود به دنياي مجازي اطلاعات كافي در اختيار داشته باشند تا دچار مشكلات مالي و اجتماعي نشوند. ارتباطات سالم در فضاي مجازي و لزوم هوشياري جوانان و خانواده ها نسبت به تهديدات فضاي سايبري در درجه ي نخست اولويت قرار دارد.
پيشگيري از آسيب هاي اجتماعي و توجه ي والدين به رفتار فرزندان بسيار مهم مي باشد و براي جلوگيري از هم پاشيدگي خانواده ها، والدين بايد تا حدودي به فناوري هاي روز دنيا مسلط باشند و آگاه باشند كه تغيير در رفتار فرزندان به معناي ايجاد تغيير در طرز فكر آنهاست و هنگامي كه بنيان فكري و شخصيت آنها به صورت ناصحيح شكل گيرد، راه نفوذ شيادان به حريم خصوصي افراد و محيط امن خانواده باز مي شود. لذا، چنانچه خانواده ها نسبت به شيوه هاي جديد ارتباط فرزندان خود آگاهي و شناخت كافي و لازم را داشته باشند، از انجام بسياري از جرايم و ارتباطات پنهاني آنان جلوگيري به عمل مي آيد.
به منظور پيشگيري و كاهش آسيب هاي نوپديد در اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي راهكارهايي مطرح شده اند كه در صورت اجراي به موقع و مناسب مي توانند ثمر بخش واقع شوند:
10 . با توجه به اين كه فضاي مجازي بسيار گسترده است و افراد مي توانند از هر گوشه ي دنيا به يكديگر پيام ارسال نمايند، اين امكان وجود دارد كه مجرم و قرباني هر يك در كشوري متفاوت ساكن باشند؛ لذا، ضروري است تا يك هماهنگي بين المللي ميان پليس سايبري تمامي كشورهاي برخوردار از اين فناوري ها صورت گيرد تا در صورت امكان، جلوي ارتكاب جرم گرفته شود يا پس از ارتكاب، امكان بازداشت و مجازات مجرم سريع تر و آسان تر صورت گيرد.
11 . ساخت و پخش فيلم ها و سريال هايي با موضوع اينترنت و مزايا و معايب آن.
12 . استفاده از آموزه هاي ديني از جمله امر به معروف و نهي از منكر به عنوان نوعي كنترل اجتماعي توسط هر شخص.
13 . هنجارسازي هاي مثبت و ترويج فرهنگ استفاده از اينترنت و فضاي مجازي.
در مجموع، لازم است تا همه ي افراد جامعه به ويژه كارشناسان، معلمان، والدين و از همه مهم تر نوجوانان و جوانان دست به دست هم دهند تا از بروز چنين حوادث تلخ و ناگواري در كشور جلوگيري شود.
منابع و مآخذ :
در سيستم پليس و فضاهاي (IT) 2. احمدوند، علي محمد؛ عطايي، امير مسعود، ( 1385 )، نقش فناوري اطلاعات مجازي جرايم با رويكردي راهبردي، دومين كنفرانس مديريت فناوري اطلاعات و ارتباطات.
تهیه و تنظیم : مهدی بافنده معاونت فناوری دبستان
تایید کننده : حسن ابراهیمی مدیریت محترم دبستان