مقدمه
برخی از ما خاطرات شیرینی در مورد رقابت با همکلاسی‌ها در دوران مدرسه یا دانشگاه داریم. اما برای برخی دیگر، این رقابت‌ها با تجربیات تلخی همراه شده که تأثیرات منفی آن تا سال‌ها همراه فرد بوده است.
بسیاری از معلم‌ها، به صورت ناخودآگاه تلاش می‌کنند تا دیدگاه‌های خود را در مورد رقابت در دانش‌آموزان، به شاگردان خود منتقل کنند. در حالی که ممکن است این نظرات -که حاصل تجربیات تلخ یا شیرین آن‌ها در مورد رقابت است- صد در صد علمی و قابل استناد نباشند.
بنابراین بسیار ضروری است که معلمان، با موضوع رقابت در دانش‌آموزان، به صورت کاملا علمی آشنا شوند و در این زمینه دیدگاه‌های مستدل و آزمایش شده را جایگزین تجربیات شخصی خود کنند.
هدف ما از این مقاله بررسی موضوع رقابت در دانش‌آموزان، جنبه‌های مثبت و منفی آن و نحوۀ به کارگیری درست این ابزار برای ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان است. لطفا همراه ما باشید.
رقابت چیست؟
رقابت در واقع یک مسابقه است که چند نفر یا چند گروه در آن شرکت می‌کنند. در پایان این مسابقه، برخی افراد به عنوان برنده و برخی دیگر به عنوان بازنده در نظر گرفته می‌شوند (Webster, 2007).
رقابت یک عنصر مهم در زندگی تحصیلی دانش‌آموزان است، البته به شرطی که به صورت سالم و سازنده برگزار شود. در چنین شرایطی رقابت در دانش‌آموزان باعث افزایش انگیزۀ آن‌ها برای درس خواندن و یادگیری می‌شود.
رقابت‌های سالم در مدرسه، دانش‌آموزان را برای رسیدن به اهداف بزرگ در زندگی آماده می‌کنند و نحوۀ کنار آمدن با شکست‌ها را به آن‌ها آموزش می‌دهند.
ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان دبیرستانی
جنبه‌های مثبت و منفی رقابت در دانش‌آموزان
رقابت در دانش‌آموزان همانند بسیاری از موضوعات و ابزارها در زندگی ما، هم جنبۀ سازنده و هم جنبۀ مخرب دارد. بنابراین نمی‌توان رقابت را به چون و چرا پذیرفت و یا به طور کلی آن را رد کرد. آن چه که مهم است، نحوۀ به کارگیری این ابزار برای ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان است.
در این بخش به برخی از جنبه‌های مثبت و منفی رقابت در دانش‌آموزان اشاره می‌کنیم.
♦ دانش‌آموزان به خصوص در دورۀ ابتدایی از بازی کردن به شدت لذت می‌برند. ایجاد رقابت در دانش‌آموزان نیز در واقع نوعی یادگیری مبتنی بر بازی (game-based learning) است. این موضوع باعث افزایش انگیزه و علاقۀ دانش‌آموزان برای مشارکت در فعالیت‌های کلاسی و در نتیجه افزایش یادگیری می‌شود.
♦ دانش‌آموزان از طریق رقابت با کار گروهی آشنا می‌شوند، مسئولیت‌پذیری آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. استعدادهای مختلف افراد برای مشارکت در یک تیم شناسایی می‌شود.
برای مثال برخی دانش‌آموزان توانایی بالایی در رهبری دارند. برخی دیگر به خوبی برنامه‌ریزی می‌کنند. عده‌ای در تجزیه و تحلیل و عده‌ای دیگر نیز در بخش اجرا، عملکرد بهتری دارند.
♦ رقابت، دانش‌آموزان را با موضوعانی مانند موفقیت و شکست آشنا می‌کند. بنابراین می‌تواند فرصت خوبی را برای معلم یا والدین فراهم کند تا نحوۀ رفتار و تفکر مناسب بعد از موفقیت یا شکست را به دانش‌آموزان، آموزش دهند.
♦ رقابت در دانش‌آموزان به ایجاد دوستی‌های پایدار و حس قدرشناسی نسبت به سایر اعضای تیم کمک می‌کند.
♦ افزایش اعتماد به نفس، شناخت نقاط ضعف و قوت، افزایش مهارت‌های مختلف، از دیگر اثرات مثبت رقابت در دانش‌آموزان است.
♦ برخی از دانش‌آموزان طبیعت انفعالی دارند و علاقه‌ای به شرکت در رقابت ندارند. بنابراین در مورد این گروه از دانش‌آموزان، رقابت نه تنها باعث ایجاد انگیزه نمی‌شود، بلکه می‌تواند اثرات منفی نیز داشته باشد.
♦ برای عده‌ای از دانش‌آموزان شکست در یک رقابت، می‌تواند بسیار ناراحت‌کننده باشد و تأثیرات منفی روی آن‌ها بگذارد. برای مثال ممکن است دانش‌آموز انگیزۀ خود را برای یادگیری از دست بدهد و یا تصمیم بگیرد که هرگز در هیچ رقابتی شرکت نکند.
♦ در مورد برخی از دانش‌آموزان، شرکت در یک رقابت، باعث افزایش استرس آن‌ها می‌شود.
در چنین شرایطی با وجودی که دانش‌آموز توانایی‌های بالایی دارد اما ممکن است عملکرد خوبی در رقابت نداشته باشد. بنابراین نتیجۀ به دست آمده، معیار مناسبی برای سنجش میزان یادگیری دانش‌آموز نخواهد بود.
تفاوت رقابت سالم و ناسالم
♦ در رقابت سالم، دانش‌آموزان با آنچه که قبلا بوده‌اند مقایسه می‌شوند نه با سایر همکلاسی‌ها. بنابراین اساس رقابت سالم این است که دانش‌آموزان، خود را بهتر از قبل کنند و بیاموزند که باید برای دستیابی به اهدافشان تلاش کنند.
♦ در رقابت سالم دانش‌آموزان به جای تلاش برای شکست سایر افراد یا گروه‌ها، تلاش می‌کنند تا توانمندی‌های خود را افزایش دهند.
♦ رقابت در دانش‌آموزان به شکل سالم و سازنده، نیاز به محیطی دارد که در آن، همه به یک اندازه به امکانات دسترسی داشه باشند و شرایط برای رشد همۀ دانش‌آموزان وجود داشته باشد.
♦ رقابت سالم باعث افزایش خلاقیت و گسترش مهارت‌های مختلف در دانش‌آموزان می‌شود.
♦ در رقابت ناسالم دانش‌آموز تنها و تنها به برنده شدن فکر می‌کند و یادگیری جایگاه چندانی ندارد.
♦ در رقابت ناسالم معلم و والدین به دانش‌آموزان فشار می‌آورند که به جای لذت بردن از فرآیند رقابت و یادگیری بیشتر، همواره از سایر همکلاسی‌های خود بهتر باشد و دستاوردهای بیشتری داشته باشد.
♦ در رقابت ناسالم، ترس از شکست به شدت مشهود است. این ترس افراد را از تلاش کردن باز می‌دارد و باعث می‌شود خیلی زود عقب نشینی کنند.
♦ در رقابت ناسالم، دانش‌آموزان به جای تمرکز بر کار تیمی و همکاری با یکدیگر، معمولا دچار تنش، بحث، مقصر دانستن اعصای تیم و رفتارهای مخرب می‌شوند.
آموزش رقابت سالم به دانش‌آموزان
در ادامه به مواردی اشاره می‌کنیم که معلمان با رعایت آن‌ها می‌توانند رقابت در دانش‌آموزان را به شکل سالم و سازنده در کلاس درس به کار بگیرند.
۱. جایگاه اول موقتی است
در هر رقابتی به دانش‌آموزانتان یادآوری کنید که جایگاه اول موقتی است. بنابراین همان طور که امروز یکی از همکلاسی‌ها یا گروه‌های کلاسی در جایگاه اول قرار گرفته، آن‌ها نیز می‌تواند با تلاش بیشتر، در آینده این جایگاه را به دست بیاورند.
۲. باختن به معنای بی‌ارزش بودن نیست
بسیار مهم است که معلمان به دانش‌آموزان خود این حس را منتقل کنند که برنده شدن در یک رقابت، به معنای ارزشمندتر بودن آن فرد یا آن گروه نیست. بلکه تنها نشان‌دهندۀ میزان تلاش، انرژی و زمانی است که فرد یا گروه، صرف دستیابی به هدف خود کرده است.
۳. پیروز شدن در رقابت با خود
دانش‌آموزانتان را تشویق کنید تا نتایج فعلی را تنها با عملکرد گذشتۀ خود مقایسه کنند نه با هیج فرد دیگری. این دقیقا تکنیکی است که یک معلم خصوصی حرفه‌ای و توانمند به کار می‌برد.
این روش باعث افزایش اعتماد به نفس دانش‌آموزان می‌شود. جرا که از یک سو دست از مقایسۀ خود با دیگران برمی‌دارند و تنها معیار موفقیت آن‌ها، بهتر شدن نسبت به گذشته است. از سوی دیگر، دانش‌آموز روند پیشرفت خود را مشاهده می‌کند و با هر دستاوردی، انگیزه و اعتماد به نفس او نسبت به گذشته افزایش پیدا می‌کند.
۴. تمرکز روی میزان تلاش نه دستاوردها
به دانش‌آموزانتان یاد بدهید که به جای تمرکز روی دستاوردها، بر روی میزان تلاشی که داشته‌اند تمرکز کنند. مهم‌ترین موضوع در هر رقابتی این است که دانش‌آموز شما تا چه حد تلاش کرده است. در صورتی که تمام تلاش خود را برای دستیابی به هدف به کار گرفته باشد، حتی در صورت شکست نیز احساس ارزشمندی خواهد کرد.
بنابراین به جای تشویق آن‌ها به برنده شدن و کسب رتبۀ اول در یک رقابت، ارزش تلاش با تمام توان را به آن‌ها آموزش دهید. دقت داشته باشید که به کارگیری تمام تلاش، با تلاش کردن به اندازۀ کافی تفاوت دارد!
۵. تبدیل رقابت به یک موضوع سرگرم‌کننده و حذاب
مهم‌ترین موضوع در مورد رقابت بین دانش‌آموزان، فراهم کردن شرایطی برای لذت و یادگیری است. برای دستیابی به این هدف دو موضوع را باید نظر گرفت.
اول ابنکه شاگردان از بابت نتیجه‌ای که قرار است کسب کنند، نگرانی و استرس نداشته باشند. دوم اینکه رقابت به صورت جذاب و سرگرم‌کننده طراحی شود تا دانش‌آموزان حتی در صورت پیروز نشدن در آن، از فرآیند آن لذت برده باشند و یادگیری اتفاق افتاده باشد. همچنین در پایان رقابت، به هیچ عنوان دانش‌آموزان گروه برنده را با گروه بازنده مقایسه نکنید.
تهیه و تنظیم : عصمت رضایی آموزگار پایه ششم
تایید کننده : حسن ابراهیمی مدیریت دبستان